Thema’s

Vreemd eigenlijk dat we humor zelden serieus nemen op het werk. Ooit liep ik in het VU-Ziekenhuis in Amsterdam een dagje mee met twee ziekenhuisclowns. Ik was sceptisch, maar dat veranderde die dag. Ik ontdekte hoeveel je met sociale humor kunt bereiken. En zo gek is dat eigenlijk niet. Sociale humor heeft een verrassend diep effect in onze hersenen. Zo zet het in ons stress-systeem een schakelaar om waardoor onze veerkracht groeit. Hoog tijd om humor serieus te nemen. Thuis en ook op de werkvloer.

Vreemd dat scholen de rol van de ouders zo aan het toeval overlaten, terwijl die mede bepalend zijn voor het eindresultaat. Hoe worden leerlingen thuis gestimuleerd om hun hersenfuncties te ontwikkelen? En begeleid bij huiswerk? Hoe worden ze gemotiveerd? Ouders doen maar wat, en vaak het verkeerde. Tijd om ouders te professionaliseren. Er zijn heel veel praktische dingen die je ze kunt leren. Over nieuwsgierigheid, stressmanagement en effectief leren. En over waarom doorzetten helemaal niet vervelend hoeft te zijn. Dat is een handig inzicht: voor de cijfers, én voor het leven.

Vakmanschap ontwikkelt zich in vrijheid. Regels en procedures, hoe nuttig die ook lijken, hebben een negatief effect op de mentale speelruimte van professionals. Sluipenderwijs ontstaat er een bewustzijnsvernauwing. Dit proces is bij dieren en mensen aangetoond. Ik was betrokken bij een onderzoek in de Amsterdamse jeugdhulpverlening waar we het verschijnsel in de praktijk in kaart brachten.

Alles in ons hoofd begint met bewegen. Jonge kinderen leggen al driewielerend, schommelend, scheppend en klimmend de basis voor al hun cognitieve functies. En die verbinding blijft bestaan. Vandaar dat we bewegend beter kunnen nadenken en leren. Onderzoekers spreken van belichaamde intelligentie. Gelukkig dat steeds meer scholen dit principe omarmen en hun lessen bewegend maken. Dat levert niet meer plezier én een sprong in cito-score. Voor Jantje Beton schreef ik een literatuurstudie over de voordelen van bewegend leren. ‘Buitentijd is leertijd’.

Veel wat de hersenen doen laat zich typeren als balanceren tussen orde en chaos. De hersencellen proberen een optimaal niveau van orde te bewaren. Te veel wanorde is regelrecht gevaarlijk. Te veel orde maakt kwetsbaar op de langere termijn, doordat het aanpassingsvermogen en de creativiteit dan teruglopen. De voorliefde van mensen voor muziek en kunst is mede hieruit te verklaren. Kunst kun je zien als gestructureerde wanorde, zo onderzoek ik samen met het publiek, in mijn theaterlezing ‘De spelende mens’.

Grensverleggende inzichten ontstaan vrijwel altijd gedachteloos: bij de koffieautomaat, op de fiets. Als journalist liep ik een tijdje rond in het Centrum voor Wiskunde en Informatica in Amsterdam en ontdekte dat de knapste koppen van het land systematisch gebruikmaken van de kunst van het loslaten. Datzelfde gold voor de tientallen uitvinders die ik interviewde even als voor de musici, toneelmakers, kunstenaars en dansers waarmee ik samenwerkte. Allemaal verstonden ze de kunst om ‘het’ in hun hoofd te laten gebeuren. Dat wil zeggen zonder te weten wat er zou gebeuren. Creativiteit is dus geen truc maar een manier van zijn. En bij die manier draait het om aandacht, nieuwsgierigheid en het speelse plezier van variëren en improviseren.

Ineens deden we alles digitaal: lesgeven, vergaderen, ontmoeten… Scheelde reistijd, zeker! Maar waarom raakten we toch oververmoeid, soms overspannen, eenzaam en zelfs zwaarmoedig? Waarom waren er zoveel misverstanden en leren we trager? Waarom doen leerlingen zo raar? De Corona-tijd laat zien hoe subtiel en belichaamd intermenselijke communicatie, sociale interactie, empathie en leerprocessen werken. Wat er allemaal misgaat als zintuigen, spiegelneuronen en interactie van slag raken. Maar de afgelopen tijd bracht ons ook positieve dingen: we kregen meer speelruimte en leerden weer improviseren en variëren, leerlingen werden weer eigenaar van hun eigen leerproces. Goed dus om niet gedachteloos terug te gaan naar af nu alles weer normaal wordt. Hoe combineer je bijvoorbeeld de voordelen van twee werelden bij hybride werken.

Meer dan twintig verschillende principes verklaren onze liefde voor de natuur. Ja, van een wandeling door het duin of in het bos wordt je echt stress-resistenter en gezonder, socialer en blijer. In de afwezigheid van planten en bomen putten onze hersenen zich uit. Ik schreef verschillende literatuurstudies over het groeneffect. ‘Wat natuur voor je doet’ / ‘Groene stad, vitale stad’ .

Kinderen leren al vroeg om fouten als pijnlijk te labelen. Een associatie die de samenleving veel schade berokkent. Fouten maken is voor de hersenen een voorwaarde om betekenis te geven en te leren. Niet voor niets dat bedrijven kapitalen uitgeven om medewerkers te trainen om anders met fouten om te gaan.

Er zit geen klein mannetje in je hoofd om je keuzes te maken. Kiezen is touwtrekken. Groepen hersencellen vechten met elkaar om elke beslissing: gaan we links of rechts, nemen we een rolletje drop of pepermunt? Voor NIMA, de beroepsvereniging voor marketing, geef ik regelmatig les over de complexiteit van keuzes: alle lagen van de hersenen zijn betrokken.

Kinderen ontdekken de wereld precies als natuurwetenschappers: ze vormen hypotheses over de wereld om hen heen en testen die. Juist het ongerijmde zet hun hersenen aan het werk.

Begrip is geen gestolde informatie. Betekenis (begrip van de wereld) en informatie (dat wat de zintuigen opvangen) zijn twee verschillende substanties. Goed beschouwd verwerken de hersenen niet de beelden en geluiden van buiten maar alleen hun eigen verwachtingen van die buitenwereld, plus een stroom van verrassing, over waar de verwachting botst met de werkelijkheid. Leren is - anders dan we dachten - niet informatie absorberen maar een interactief spel van verwachting en verrassing. Daarom vraagt leren om interactie, om context, om fouten durven maken. Deze en andere neurobiologische inzichten kunnen helpen om beter onderwijs te bouwen en een betere omgevingen te scheppen voor professionaliteit.

Emoties en gedrag zijn in de liefde onderworpen aan vaak heel tegenstrijdige evolutionaire principes. Ik beschrijf ze in mijn boek ‘Liefde’. We willen een partner die op ons lijkt en die van ons verschilt, we willen trouw zijn en verlangen soms naar avontuur… De puzzelstukjes passen niet in elkaar. Die ideale partner waar we soms van dromen, die bestaat dus niet. De liefde gaat nooit vanzelf, is nooit af. En juist dat is waardevol want zo houdt liefde ons altijd in beweging.

Wat schieten onze hersenen op met muziek? Zo’n tien jaar geleden werd mij gevraagd om dat eens uit te zoeken. Ik raakte onder de indruk van de vele aanwijzingen dat muziek de hersencellen in beweging zet. Inmiddels begrijpen we beter waarom. Muziek co-evolueerde met de mens om onze kinderen maar ook volwassenen in staat te stellen om belangrijke cognitieve en sociale vaardigheden te ontwikkelen en te scherpen. Een literatuurstudie die ik daarover schreef werd de afgelopen jaren duizenden keren gedownload. Kennelijk was ik niet de enige die het zich afvroeg. Recent schreef ik een nieuwe studie met recente inzichten over hoe muziek kan helpen op school (studie). Het is voor mij een fijn onderwerp omdat ik vaak samen met professionele musici mag optreden: zij spelen en ik vertel wat er onderwijl in onze hoofd voor een bijzondere dingen gebeuren.

Leg zes mensen in een hersenscanner en je ziet zes verschillende beelden. Elk brein is bijzonder, en wordt gedurende het leven steeds bijzonderder bovendien. Dat komt doordat we niet alleen in aanleg verschillen maar vooral ook door onze ervaringen worden gevormd.

Jongeren zijn snelle denkers, ouderen diepe denkers. Elke leeftijd is op zijn eigen manier superieur. Terwijl hun rekensnelheid afneemt bouwen de hersenen het hele leven patronen op. Die patronen vormen de basis voor impliciet (‘intuïtief’) inzicht. Hoe ouder we worden, uit hoe meer patronen we kunnen putten. Daarom bestaat in veel culturen een diep respect voor de wijsheid van de ouderdom.

Leren is geen zwaarmoedig proces, zoals de diepgewortelde overtuiging zegt. Integendeel: hoe zwaarder we een leerproces ervaren hoe minder effectief het neurobiologisch gezien is. Hersencellen zijn gedreven om betekenis te geven aan nieuwe informatie. Ze zijn extreem leergierig. Dat kinderen de school soms niet leuk en spannend vinden vertelt ons meer over onderwijs dan over hersenen.

Met goede vrienden leef je langer, volgens de statistiek. Niet heel verassend als je ziet wat sociaal contact met lichaam en hersenen doet. In de sociale modus klopt het hart in een stabieler ritme, zijn de hersenen plastischer, worden pijnlijke herinneringen gemakkelijker geneutraliseerd en helpt extra serotonine de zwaarmoedigheid bestrijden.

Niets zit ons leerproces zo in de weg als de misvatting dat leren soepel zou moeten verlopen. Nee, juist weerstand helpt informatie duurzaam vastleggen. Hoe lastiger je het leerlingen maakt hoe beter ze meestal leren. Zonder rimpels op je voorhoofd schiet het leren niet op. Op school zou omgaan met frustratie daarom het hoogste leerdoel moeten zijn. Veel ouders en ook leerkrachten streven het omgekeerde na en zetten hun kinderen en tieners zo op het verkeerde been. Ze wensen geen weerstand en rennen het liefst als curling-spelers vooruit om de weg glad te bezemen. Daaruit spreekt onwetendheid van de formule voor succes.

Mensen spelen in principe levenslang. Opvallend maar niet verrassend want mensen blijven ook hun hele leven flexibel en sociaal mobiel, en dat is waar het in de natuur bij spelgedrag om draait. In spel komt alles samen dat we nodig hebben om ons flexibel en optimaal te ontwikkelen en aan te passen. Een misverstand dus dat we speelsheid zelden serieus nemen. Het is omgekeerd: wie alleen serieus is, die stagneert.

De hersenen laten zich leiden door de kleine succesjes van alledag. Elk succes activeert in de hersenen het netwerk voor leren en verlangen. Grote successen beginnen daarom meestal met kleine successen die elkaar liefst snel opvolgen. Wil je een organisatie veranderen begin dan klein en op korte termijn.

Tieners zijn kritische leerlingen. Ik vergelijk ze wel eens met de kanaries die vroeger werden meegenomen in de mijnen. Legde de kanarie het loodje dan waren de mijnwerkers gewaarschuwd voor mijngas. Ook tieners zijn bijzonder gevoelig, maar dan voor optimale ontwikkelkansen. Evolutionair is dat logisch: de tijd dringt. De puberteit is een kwetsbare periode waarin in het brein heel veel moet gebeuren. Komt het tienerbrein daar onvoldoende aan toe dan gaat vanbinnen iets op de rem staan. Lesgeven aan pubers is daarom de beste manier om het vakmanschap van een docent te perfectioneren. ‘Voor de leeuwen’

Ouders en leerkrachten zien de puberteit vaak als een vervelend oponthoud naar volwassenheid. Een sta in de weg. Neurobiologisch gezien is het juist omgekeerd: de puberteit is een doelgerichte en heel vruchtbare periode. Tienerhersenen werken geconcentreerd aan sociale en narratieve functies die essentieel zijn om succesvol te leven. Tieners zijn extreem flexibel en gericht op hun ontwikkeling. Het helpt erg om te begrijpen wat de bedoeling is. Ik gaf talloze ouderavonden over het tienerbrein. Vaak moesten er in allerijl stoelen worden bijgezet, zo groot was de opkomst. En vaak hing er de geur van stress, zo urgent en existentieel zijn de vragen waarmee puber-ouders worstelen. En wat helpt het dan om de grote lijn te vertellen: hoe het neurobiologisch allemaal de bedoeling is. En hoe je als ouder of docent het spel met de pubers beter kunt spelen. ‘Heftige Hersens’

Informatie terughalen uit je blote hoofd is veel meer dan kijken of je het nog weet. Zodra je een herinnering reproduceert valt die uit elkaar en wordt in je hoofd opnieuw in elkaar gezet. Een ingrijpend proces dat tot sterkere en beter geïntegreerde kennis leidt. Met dit wetenschappelijke inzicht kan ons leren een sprong voorwaarts maken.

Talent is de basis voor succes. Het omgekeerde geldt ook: succes is de basis voor de ontwikkeling van talent. De drang om het eigen talent te ontwikkelen ontstaat vaak na een succeservaring.

Vaak wordt gedacht dat veranderen lastig en zwaar is. Maar onze hersenen veranderen elk uur van de dag. En nog het meest als we plezier hebben, sociaal zijn en ruimte voelen om te variëren. Dat is logisch als je weet hoe de hersenen werken: plezier ontgrendelt onze vaste patronen. Veranderen is daarom alleen zwaar omdat we denken dat het zwaar is. Ik sprak de afgelopen jaren veel met veranderkundigen, mede tijdens mijn werk voor het Interuniversitair Centrum voor Organisatie- en Veranderkunde (SIOO).

Overal in de samenleving staat vakmanschap onder druk door een heilig vertrouwen in systemen en wantrouwen in mensen. Vakmanschap en expertise ontwikkelen zich alleen als er ruimte is om te experimenteren. Ruimte om het (nog) niet te weten. Juist in de leegte grijpt vakmanschap zijn kans.

In elk hoofd woont een verteller die dagelijks (en ook ’s nachts) in de weer is om de zandbak met onze losse ervaringen te ordenen en toegankelijk te maken. De verteller kiest, net als een schrijver, uit de beschikbare ervaringen op zoek naar een heldere lijn. Eigenlijk zijn we ons leven lang op zoek naar de beste versie van onszelf.

Mentale vermoeidheid is meestal het gevolg van onder-, en niet van overbelasting. Kinderen komen niet ‘moe’ uit school omdat hun hersenen hard gewerkt hebben maar omdat hun hersenen zich hebben zitten vervelen. En omgekeerd: mensen in flow voelen zich daarna juist energiek. ‘Lekker gewerkt,’ zeggen ze. Mentale moeheid is geen toestand maar een gevoel. Het gevoel waarmee je hersenen je laten weten dat ze niet tevreden zijn met wat je doet.

Vrije wil, dat kun je niet meten. Je kunt er alleen over filosoferen. Voer voor filosofen dus, niet voor neurobiologen. Wat je wel kunt meten is dat de hersenen hun uiterste best doen om ons eigenaar te laten voelen van onze beslissingen. Dat is wél neurobiologie: de urgentie om te geloven in onze eigen vrije wil.

Veel wat we doen gaat automatisch. Pas achteraf verzinnen we de redenen voor ons handelen erbij. Daarom denken rokers bijvoorbeeld dat ze sigaretten lekker vinden. In werkelijkheid is niet genot maar gewoonte hun belangrijkste drijfveer. Gewoonten zijn belangrijk - we zouden niet zonder kunnen - maar ze zijn ook gevaarlijk. Doe je te vaak hetzelfde dan slijt in je hersenen het paadje uit en wordt afwijken steeds lastiger. De flexibiliteit gaat verloren. Dat wordt wel de plasticiteitsparadox genoemd: de lerende hersenen zetten zichzelf op dood spoor. Het beste medicijn is variatie: doe liever nooit precies hetzelfde. Dit werpt nieuw licht het verschil tussen efficiëntie en effectiviteit.