Thema’s

Ik heb belangstelling voor de zachte kant van het bestaan. Waarom zijn liefde en vriendschap zo belangrijk voor een lang gelukkig leven? Waarom verbetert een wandeling door het groen de aandacht veel beter dan een wandeling door de stad? Waarom leren mensen beter als ze plezier hebben? Waarom presteren ze beter wanneer ze in hun vrije wil geloven? Waarom raakt creativiteit gemakkelijk geblokkeerd door financiële beloning? Deze en andere zachte factoren zijn een keiharde realiteit, die mensen, organisaties en samenleving kan schaden als we ze over het hoofd blijven zien.

Hier een greep uit de principes die mij bezighouden en waar ik dikwijls over spreek

Help, ze willen niet!

Wat gaat er mis met onze adolescenten? En wat kunnen we daarvan leren voor het voortgezet en hoger onderwijs. Hoe haken sociaal isolement en zelftwijfel er bij deze generatie leerlingen en studenten in? Wat zijn de dieperliggende oorzaken van de huidige problemen? En hoe kun je ze daarin begeleiden; om hoopvol te zijn, opgewassen tegen stress. Kortom: hoe zetten we ze op de rails naar hun toekomst?

Kunstmatige intelligentie, en waarom onze hersens nog lang niet hebben afgedaan

Kunnen computers straks alles beter? Welnee! De menselijke hersenen blijven in veel opzichten superieur en werken vooral anders. Hersenonderzoek ontdekt steeds meer frappante en fundamentele verschillen. We zijn veel knapper dan we denken. Tenminste zolang we niet opgeven. Want wie in zichzelf gelooft, en zichzelf blijft uitdagen, laat zijn hersens groeien. Dat is onze grootste troef. Zo kachelen we niet samen achteruit maar worden we nog slimmer.

Blinde vlekken

Hoeveel blinde vlekken heb jij? Vaak zien we vooral wat we verwachten en zijn we blind voor de rest. De toeslagen-affaire is een pijnlijk voorbeeld. Wie denkt "dat overkomt mij niet", neem ik graag mee in een onthutsend experiment. Hoe werkt tunnelvisie en hoe ga je ermee om? Hoe verbreed en verdiep je je aandacht? Hoe stap je buiten je verwachtingen? Hoe blijf je het protocol de baas? Kortom, hoe stel je brein open voor wat je dreigt over het hoofd te zien?

Veranderen is juist licht

Vaak denken we dat veranderen lastig en zwaar is. Maar onze hersenen veranderen elk uur van de dag. En nog het best als we plezier hebben, sociaal zijn en ruimte voelen om te variëren. Zo werken de hersenen: sociale veiligheid zet ons in de leerstand, variatie verrijkt het neurale netwerk en plezier ontgrendelt onze vaste patronen. Veranderen is vooral zwaar omdat we denken dat het zwaar is: een self-fulfilling prophecy.

Kinderen zijn kleine wetenschappers

Kinderen ontdekken de wereld precies als natuurwetenschappers: ze vormen hypotheses over de wereld om hen heen en testen die. Juist het ongerijmde zet hun hersenen aan het werk. Hoe meer we over jonge kinderen ontdekken hoe fascinerender hun hersenen blijken te werken. Ze leren veel meer dan we beseffen, en organiseren hun hersencellen daarbij verrassend behendig. Het is nuttige kost voor iedereen die met jonge kinderen leeft of werkt.

Leren = durven

Begrip is geen gestolde informatie. Leren is - anders dan we meestal denken - niet informatie absorberen maar een interactief spel van verwachting en verrassing. Daarom vraagt leren om nieuwsgierigheid en interactie, om fouten durven maken en jezelf uitdagen. Deze en andere neurobiologische inzichten helpen om beter onderwijs te bouwen en een betere omgevingen te scheppen voor professionaliteit. Uiteindelijk is het allemaal eenkwestie van durf.

Professionele ouders

Vreemd dat scholen de rol van de ouders zo aan het toeval overlaten, terwijl die mede bepalend zijn voor het eindresultaat. Hoe worden leerlingen thuis gestimuleerd om hun hersenfuncties te ontwikkelen? En begeleid bij huiswerk? Hoe worden ze gemotiveerd? Ouders doen maar wat, en niet zelden het verkeerde. Tijd om ouders te professionaliseren. Er zijn heel veel praktische dingen die je ze kunt leren. Over hersenontwikkeling, nieuwsgierigheid, stressmanagement en effectief leren. En over waarom doorzetten helemaal niet vervelend hoeft te zijn. Dat zijn handige inzichten: voor de cijfers op school, én voor het leven.

Pubers zijn kanaries

Tieners zijn kritische leerlingen. Ik vergelijk ze graag met de kanaries die vroeger werden meegenomen in de mijnen. Ging de kanarie net z'n pootjes omhoog liggen dan waren de mijnwerkers gewaarschuwd voor mijngas. Ook tieners zijn bijzonder gevoelig, maar dan voor optimale ontwikkelkansen. Evolutionair is dat logisch want de tijd dringt: de puberteit is een kwetsbare periode waarin heel veel moet gebeuren. Komt het tienerbrein daar onvoldoende aan toe dan trapt er vanbinnen iets op de rem. Hoe zet je tieners 'aan'?

Puberteit is geen oponthoud

Ouders en leerkrachten zien de puberteit vaak als een vervelend oponthoud naar volwassenheid. Een sta in de weg. Neurobiologisch gezien is het juist omgekeerd: de puberteit is een doelgerichte en heel vruchtbare periode. Tienerhersenen werken geconcentreerd aan sociale en narratieve functies die essentieel zijn om succesvol te leven. Tieners zijn extreem flexibel en gericht op hun ontwikkeling. Het helpt erg om te begrijpen wat de bedoeling is. Ik gaf talloze ouderavonden over het tienerbrein. Vaak moesten er in allerijl stoelen worden bijgezet, zo groot was de opkomst. En vaak hing er de geur van stress, zo urgent en existentieel zijn de vragen waarmee puber-ouders worstelen. En wat helpt het dan om de grote lijn te vertellen: hoe het neurobiologisch allemaal de bedoeling is. En hoe je als ouder of docent het spel met de pubers beter kunt spelen. ‘Heftige Hersens’

Groen, en waarom natuur ons fitter, socialer en slimmer maakt

Meer dan twintig verschillende principes verklaren het lichamelijke en vooral ook mentale effect van natuur. Ja, van een wandeling door duin of bos raak je echt ontstrest, gezonder, socialer, blijer, creatiever en productiever. Het effect is goed meetbaar en ook verklaarbaar. Jammer, dat we die kennis vaak niet gebruiken. Bijvoorbeeld in scholen en bedrijven. In de afwezigheid van planten en bomen putten onze hersenen zichzelf uit.

Creativiteit = De kunst het te laten gebeuren

Grensverleggende inzichten ontstaan vrijwel altijd gedachteloos: bij de koffieautomaat, op de fiets. Als journalist liep ik een tijdje rond in het Centrum voor Wiskunde en Informatica in Amsterdam en ontdekte dat de knapste koppen van het land systematisch gebruikmaken van de kunst van het loslaten. Datzelfde gold voor de tientallen uitvinders die ik interviewde even als voor de musici, toneelmakers, kunstenaars en dansers waarmee ik samenwerkte. Allemaal verstonden ze de kunst om ‘het’ in hun hoofd te laten gebeuren. Dat wil zeggen zonder te weten wat er zou gebeuren. Creativiteit is dus geen truc maar een manier van zijn. En bij die manier draait het om aandacht, nieuwsgierigheid en het speelse plezier van variëren en improviseren.

De kracht van muziek

Wat schieten onze hersenen op met muziek? Zo’n tien jaar geleden werd mij gevraagd om dat eens uit te zoeken. Ik raakte onder de indruk van de vele aanwijzingen dat muziek de hersencellen in beweging zet. Inmiddels begrijpen we beter waarom. Muziek co-evolueerde met de mens om onze kinderen maar ook volwassenen in staat te stellen om belangrijke cognitieve en sociale vaardigheden te ontwikkelen en te scherpen. Een literatuurstudie die ik daarover schreef werd de afgelopen jaren duizenden keren gedownload. Kennelijk was ik niet de enige die het zich afvroeg. Recent schreef ik een nieuwe studie met recente inzichten over hoe muziek kan helpen op school (studie). Het is voor mij een fijn onderwerp omdat ik vaak samen met professionele musici mag optreden: zij spelen en ik vertel wat er onderwijl in onze hoofd voor een bijzondere dingen gebeuren.

Grijze haren, rijke hersenen

Jongeren zijn snelle denkers, ouderen diepe denkers. Elke leeftijd is op zijn eigen manier superieur. Terwijl hun rekensnelheid afneemt bouwen de hersenen het hele leven patronen op. Die patronen vormen de basis voor impliciet (‘intuïtief’) inzicht. Hoe ouder we worden, uit hoe meer patronen we kunnen putten. Daarom bestaat in veel culturen een diep respect voor de wijsheid van de ouderdom. Ouderen afschrijven is dus onterecht, én heel schadelijk. Want niets werkt veroudering zo in de hand als zelftwijfel en passiviteit.

Speelse mensen komen verder

Mensen spelen in principe levenslang. Opvallend maar niet verrassend want mensen blijven ook hun hele leven flexibel en sociaal mobiel, en dat is waar het in de natuur bij spelgedrag om draait. In spel komt alles samen dat we nodig hebben om ons flexibel en optimaal te ontwikkelen en aan te passen. Een misverstand dus dat we speelsheid zelden serieus nemen. Het is omgekeerd: wie alleen serieus is, die stagneert.

Waarom efficiënt niet effectief is

Veel wat we doen gaat automatisch. Pas achteraf verzinnen we de redenen voor ons handelen erbij. Daarom denken rokers bijvoorbeeld dat ze sigaretten lekker vinden. In werkelijkheid is niet genot maar gewoonte hun belangrijkste drijfveer. Gewoonten zijn belangrijk - we zouden niet zonder kunnen - maar ze zijn ook gevaarlijk. Doe je te vaak hetzelfde dan slijt in je hersenen het paadje uit en wordt afwijken steeds lastiger. De flexibiliteit gaat verloren. Dat wordt wel de plasticiteitsparadox genoemd: de lerende hersenen zetten zichzelf op dood spoor. Het beste medicijn is variatie: doe liever nooit precies hetzelfde. Dit werpt nieuw licht op het verschil tussen efficiëntie en effectiviteit.

Aangeleerd hulpeloos

Vakmanschap ontwikkelt zich in vrijheid. Regels en procedures, hoe nuttig die ook lijken, hebben een negatief effect op de mentale speelruimte van professionals. Sluipenderwijs ontstaat er een bewustzijnsvernauwing. Dit proces is bij dieren en mensen aangetoond. Ik was betrokken bij een onderzoek in de Amsterdamse jeugdhulpverlening waar we het verschijnsel in de praktijk in kaart brachten.

Humor serieus nemen

Vreemd eigenlijk dat we humor zelden serieus nemen op het werk. Ooit liep ik in het VU-Ziekenhuis in Amsterdam een dagje mee met twee ziekenhuisclowns. Ik was sceptisch, maar dat veranderde die dag. Ik ontdekte hoeveel je met sociale humor kunt bereiken. En zo gek is dat eigenlijk niet. Sociale humor heeft een verrassend diep effect in onze hersenen. Zo zet het in ons stress-systeem een schakelaar om waardoor onze veerkracht groeit. Hoog tijd om humor serieus te nemen. Thuis en ook op de werkvloer.

Plezier, en waarom hersenontwikkeling altijd lichtvoetig is

Leren is geen zwaarmoedig proces, zoals de diepgewortelde overtuiging zegt. Integendeel: hoe zwaarder we een leerproces ervaren hoe minder effectief het neurobiologisch gezien is. Hersencellen zijn gedreven om betekenis te geven aan nieuwe informatie. Ze zijn extreem leergierig. Dat kinderen de school soms niet leuk en spannend vinden vertelt ons meer over onderwijs dan over hersenen.

Liefde is nooit af

Liefde is "het" thema voor literatuur, theater, dans en popsongs. Massaal verlangen we naar meeslepende liefde waarin alles klopt. Maar emoties en gedrag zijn in de liefde onderworpen aan vaak heel tegenstrijdige evolutionaire principes. Ik beschrijf ze in mijn boek ‘Liefde’. We willen een partner die op ons lijkt en die van ons verschilt, we willen trouw zijn en verlangen soms naar avontuur. De puzzelstukjes passen niet in elkaar. Die ideale partner waar we soms van dromen, die bestaat dus niet. De liefde gaat nooit vanzelf, is nooit af. En juist dat is waardevol want zo houdt liefde ons altijd in beweging.

Corona: vierkante ogen en wat de pandemie ons nog meer bracht

Ineens deden we alles digitaal: lesgeven, vergaderen, ontmoeten… Scheelde reistijd, zeker! Maar waarom raakten we toch oververmoeid, soms overspannen, eenzaam en zelfs zwaarmoedig? Waarom waren er zoveel misverstanden en leren we trager? Waarom doen leerlingen zo raar? De Corona-tijd laat zien hoe subtiel en belichaamd intermenselijke communicatie, sociale interactie, empathie en leerprocessen werken. Wat er allemaal misgaat als zintuigen, spiegelneuronen en interactie van slag raken. Maar de afgelopen tijd bracht ons ook positieve dingen: we kregen meer speelruimte en leerden weer improviseren en variëren, leerlingen werden weer eigenaar van hun eigen leerproces. Goed dus om niet gedachteloos terug te gaan naar af nu alles weer normaal wordt. Hoe combineer je bijvoorbeeld de voordelen van twee werelden bij hybride werken.